Trauma en stresstolerantie
Traumatische gebeurtenissen beïnvloeden je stemming en gedrag
Een traumatische gebeurtenis zet heel je, innerlijk, leven op zijn kop. Emoties, gevoelens en allerlei gedachten en overtuigingen beïnvloeden je stemming en je gedrag. Als je een vrolijke spontane persoonlijkheid had kun je (tijdelijk) veranderen in een meer teruggetrokken, nerveus en angstig persoon. Je normale manier van reageren kan veranderen, doordat je nu sneller boos, narrig, en gespannen reageert. Het vertrouwen dat je had in de mensen en in de wereld om je heen kan mogelijk niet meer voelbaar zijn. Je merkt dat je minder kunt hebben. Je emoties kunnen je in de weg zitten of ze drijven je onbewust of ongewild voort op een onprettige en soms zelf- vernietigende manier.
Hoe werken gevoelens en emoties precies in ons leven?
Gevoelens en emoties als kompas
Gevoelens en emoties geven kleur aan je leven. Ze zorgen voor kracht en geven richting. Ze werken ook als signaalfunctie als er gevaar dreigt. Ze geven daarmee belangrijke informatie. Heel basaal is het 'wel of niet pluis gevoel', zodat je ervaart waar en bij wie jij wel of niet veilig bent. Door gevoelens en emoties heel goed te leren kennen, leer je ze ook onderscheiden en binnen grenzen houden. Wanneer gevoelens duidelijke kaders hebben kunnen ze vrij stromen als ze in jou in beweging worden gebracht.
We kennen zes universele basisemoties en allerlei variaties daarop:
-
Vreugde: liefde, blijdschap, bewondering, hoop, trots.
-
Verdriet: droevigheid, leed, spijt, berouw, schuldgevoel, neerslachtigheid, eenzaamheid, somberheid.
-
Angst: vrees, piekeren, wanhoop, wantrouwen, schaamte, paniek, schrik, schok, nerveus.
-
Woede:haat, jaloezie, verwijt, afgunst, agressie, drift.
-
Verbazing:verwondering, versteld staan, bevreemd zijn, verbijstering, ongeloof.
-
Afkeer: afschuw, walging, gruwel, weerzin, verfoeilijkheid, minachting, verachting.
Wat is het verschil tussen een gevoel en een emotie?
-
Een gevoel is een innerlijke beleving naar aanleiding van een prikkel die van buitenaf komt of van binnenuit ontstaat. Voorbeelden zijn het voelen van een stoel als je er op zit, of de pijn van een gekneusde knie, of het verdriet over het gemis van een dierbare.
-
Emoties zijn gevoelsmatige en lichamelijke prikkels die aanzetten tot actie. Het lichaam reageert direct als het aangestuurd wordt door een emotie. Voorbeelden zijn dat de ogen vaker gaan knipperen als je je nerveus voelt, het bloed sneller gaat stromen om direct te kunnen bewegen, of dat de lichaamstemperatuur en de hartslag verhogen bij dreigend gevaar of juist verlagen als de moed je in de schoenen zakt.
Je ziet dat er verschillende stappen zijn in een emotionele reactie
"Het begint met een prikkel. Deze komt van binnenuit of buitenaf. De hersenen beoordelen direct of er gevaar dreigt; of het wel of niet pluis is. Je lichaam wordt aangezet tot een (re-)actie. Dit geeft lichaamssensaties die je herkent als specifieke gevoelens. Hierdoor geef je betekenis aan wat je voelt en aan wat er gebeurt. Nu ga je over tot een bewustere (re-)actie."
We hebben allemaal onze eigen vaardigheden om met gevoelens, emoties en spanningen om te gaan. Dit geeft ieder een uniek soort raamwerk, waarbinnen er van alles kan gebeuren dat we aankunnen, een raamwerk waarmee we zelfstandig de spanningen in onszelf weer rustig kunnen krijgen. We noemen dit het raam van stresstolerantie (window of tolerance) of stressraampje van wat we aankunnen. Dit kunnen we ons ongeveer als volgt voorstellen:
Normale stress. ‘We blijven binnen ons stressraampje’
Normaal gesproken worden mensen gedurende de dag meerdere keren beïnvloed en gestuurd door gevoelens en emoties. Hierbij vindt er een opbouw van spanningen plaats, waar je nog binnen je stressraampje kunt blijven, en volgt er een afbouw van dezelfde spanningen, zodat je weer rustig en ontspannen wordt. Normale stress helpt je in je leven, bijvoorbeeld bij het opletten in het verkeer, of bij het concentreren op je werk of in een spel, of wanneer je voor jezelf op moet komen als iemand anders iets onredelijks doet.
Gevoelens en emoties als hulpbron
Je leert als opgroeiend kind hoe je op de golf van een gevoel of emotie kunt komen. Gevoelens en emoties helpen je doordat ze je informatie, kracht en een richting geven.
Gevoelens en emoties als stoorzender
Je leert ook dat als je de golf van emotie wil tegenhouden, omdat je de opkomende emotie niet wilt, je er juist door overspoeld kan raken. De emotie wordt dan een allesoverheersende emotie. Als je door een emotie overspoeld raakt, word je helemaal het gevoel of de emotie. Je kunt dan het gevoel krijgen dat je je nooit meer anders zult voelen. Het gevoel of de emotie stuurt jou in plaats van dat jij jezelf kunt sturen, terwijl je de gevoelens en emoties beleeft; waarin je de gevoelens in jezelf kunt blijven herkennen, benoemen en onderscheiden. Als een emotie je overspoelt schiet je buiten je stressraampje. Je kunt niet meer helder nadenken, soms ook niet meer goed overzien wat je zelf doet en wat dit voor gevolgen heeft op jezelf en op je omgeving. De emotie heeft het van jou overgenomen en drijft jou voort. Je hebt de grip op jezelf en de regie over de situatie verloren.
We leren hoe we op een golf van een gevoel of emotie kunnen komen, zodat we deze in onszelf kunnen sturen. We leren ook dat als we een ongewenst gevoel proberen weg te drukken we er juist door overspoeld kunnen raken.
Gevoelens en emoties die we niet aankunnen. ‘We gaan buiten ons stressraampje.’
Gevoelens die je niet langer kunt verdragen, omdat ze te veel spanningen geven, zorgen ervoor dat je buiten je stressraampje schiet. Gevoelens van doodsangst en of je wel mag bestaan kunnen als een reflex opgeroepen worden, en ervoor zorgen dat je buiten je stressraampje schiet. Ook gedachten dat er iets rampzaligs staat te gebeuren, of dat het noodlot zal toeslaan, zorgen voor angstige gevoelens die ervoor zorgen dat je buiten je stressraampje schiet.
Abnormaal heftige stress. ‘We gaan buiten ons stressraampje’
Als er iets gebeurt dat jou bedreigt, reageert jouw lichaam met een reflex. Dit gaat gepaard met allerlei lichaamssensaties die er allemaal op gericht zijn om jezelf te verdedigen. Hierdoor schiet je buiten je stressraampje. Jouw brein is niet meer kalm, en je kunt niet meer logisch en helder nadenken. De biologische programma’s in jouw lichaam nemen het van het denken over. Ze sturen jou reflexmatig, zodat je automatisch en resoluut reageert op het dreigende gevaar met een van de verdedigingsacties vechten, vluchten of bevriezen. Alles in jou is er op gericht om te kunnen overleven. Dit is een gezonde tijdelijke reactie op een abnormale situatie om je levenskansen te vergroten.
Chronische stress. 'We blijven of raken te snel buiten ons stressraampje'
Als er sprake is van langdurige traumatisering, bijvoorbeeld doordat de ouders het kind verwaarlozen of mishandelen dan blijft de dreigende situatie structureel aanwezig en zorgt het lichaam ervoor dat het in een verdedigingsactie blijft handelen. Hierdoor kunnen de opgebouwde lichamelijke spanningen van het vecht-, vlucht-, bevriesgedrag niet afvloeien en blijft iemand buiten zijn stressraampje. De lichamelijke spanningen zetten zich steeds verder vast in het lichaam en kunnen voor, psychosomatische, spanningsklachten gaan zorgen.
Een schokkende of traumatische ervaring kan pas goed verwerkt worden als het gevaar geweken is en iemand ervaart dat hij veilig is. Belangrijk is dat dan de opgebouwde lichamelijke spanningen van het vecht-, vlucht-, bevriesgedrag afvloeien en zich oplossen. Als dit niet gebeurt blijven de overlevingsmechanismes in de hersenen in de veronderstelling dat het dreigende gevaar nog aanwezig is.
Als de traumatische ervaring niet goed verwerkt wordt ontstaat er een inprenting, een soort foto, van het ergste moment, van de traumatische gebeurtenis in bepaalde delen van de hersenen. Dit heeft het doel om de gebeurtenis steeds weer terug in je bewustzijn te brengen, om alsnog te leren wie of wat je moet vermijden om je overlevingskansen te vergroten. Pas als helder is wie of wat je moet vermijden kan het brein kalm worden. Omdat de hersenen de onverwerkte ervaringen zo levensecht presenteren, in de vorm van herbelevingen, raak je direct overprikkeld en schiet je buiten je stressraampje. Je hersenen reageren opnieuw met een verdedigingsreactie. Het verdedigingsgedrag weerhoudt jou ervan om de traumatische gebeurtenis te kúnnen verwerken. Daardoor blijft dit proces zich herhalen.
Hoe kan ik de chronische stress afbouwen?
Bij chronische stress geven zelfs alledaagse gebeurtenissen al genoeg spanningen om buiten je stressraampje te schieten. Een manier om deze chronische stress af te bouwen is traumatherapie. De traumatherapeut kan je ondersteunen bij het verwerken van belastende ervaringen, zodat er een afbouw van de specifieke spanningen kan ontstaan. Wanneer chronische stress oplost, krijg je weer een groter vermogen tot stresstolerantie (groter stressraampje). Alledaagse ervaringen kun je hierdoor beter aan, omdat dat ze je niet langer overbelasten. Als je ontspannen bent en een kalm brein krijgt, ben je beter instaat helder waar te nemen en na te denken. Er ontstaat bovendien meer ruimte voor vreugdevolle gevoelens. Je kunt meer genieten van wat het leven je te bieden heeft.
In traumabehandeling wordt met het gehele therapeutische verhaal 'Hoe kalm is jouw brein?' gewerkt.